O czym rozstrzyga sąd w wyroku rozwodowym?
Rozstrzygnięcia, które mogą znaleźć się w wyroku rozwodowym.
Wyrok rozwodowy ma charakter kształtujący i jest skuteczny erga omnes – wobec wszystkich, nie tylko małżonków będących stronami postępowania rozwodowego. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964, nr 9, poz. 59, ze zm., aktualny tekst dostępny tutaj: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640090059) stanowi o szeregu rozstrzygnięć, które, niezależnie od podstawowego rozstrzygnięcia o rozwiązaniu związku małżeńskiego stron, mogą, w zależności od okoliczności danej sprawy, znaleźć się w wyroku rozwodowym.
Wpierw, przytoczmy właściwe przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Art. 56. § 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.
Art. 57. § 1. Orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia.
§ 2. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
Art. 58. § 1. W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.
§ 1a. W braku porozumienia, o którym mowa w § 1, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.
§ 1b. Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.
§ 2. Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.
§ 3. Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.
Art. 60. § 1. Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.
§ 2. Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
§ 3. Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Jednakże gdy zobowiązanym jest małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, obowiązek ten wygasa także z upływem pięciu lat od orzeczenia rozwodu, chyba że ze względu na wyjątkowe okoliczności sąd, na żądanie uprawnionego, przedłuży wymieniony termin pięcioletni.
Jak widać ilość rozstrzygnięć, które potencjalnie mogą się znaleźć w wyroku rozwodowym jest znaczna. Wprowadzenie konkretnego rozstrzygnięcia uzależnione jest oczywiście od stanu faktycznego danej sprawy, w wielu przypadkach także od żądań formułowanych przez małżonków.
Na podstawie przytoczonych przepisów, wskazać możemy, iż w wyroku rozwodowym znajdą się (oczywiście zakładamy, iż sąd uznał za spełnione przesłanki orzeczenia rozwodu w danej sprawie, w innym przypadku niniejsza analiza nie miałaby żadnego sensu):
1. orzeczenie o rozwiązaniu związku małżeńskiego przez rozwód,
2. orzeczenie czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia,
3. orzeczenie w przedmiocie władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków,
4. orzeczenie w przedmiocie kontaktów małżonków z ich wspólnym małoletnim dzieckiem, w czym mieści się orzeczenie o miejscu zamieszkania wspólnego małoletniego dziecka małżonków,
5. orzeczenie w przedmiocie wysokości zobowiązania każdego z małżonków do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania ich wspólnego małoletniego dziecka,
6. orzeczenie w przedmiocie sposobu korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania przez czas wspólnego zamieszkiwania w nim przez rozwiedzionych małżonków,
7. orzeczenie w przedmiocie eksmisji ze wspólnego mieszkania jednego z małżonków,
8. orzeczenie w przedmiocie podziału wspólnego mieszkania małżonków lub przyznaniu tegoż mieszkania jednemu z małżonków,
9. orzeczenie w przedmiocie podziału majątku wspólnego małżonków,
10. orzeczenie w przedmiocie obowiązku alimentacyjnego między małżonkami.
Rozstrzygnięcie o którym mowa w punkcie 1, co naturalne, obowiązkowo winno znaleźć się w wyroku rozwodowym.
Rozstrzygnięcie wskazane w punkcie 2 obowiązkowo winno znaleźć się w wyroku rozwodowym o ile małżonkowie nie zgłoszą zgodnego żądania zaniechania orzekania o winie. Skutkiem zgłoszenia takiego zgodnego żądania jest zaniechanie przez sąd badania w toku procesu rozwodowego kwestii zawinienia rozkładu pożycia małżonków (czyli w istocie nieprzeprowadzanie dowodów, które miałyby tę kwestię naświetlić) oraz pominięcie rozstrzygnięcia o winie w ramach wyroku rozwodowego. Należy podkreślić, iż w przypadku zgłoszenia przez małżonków zgodnego żądania zaniechania orzekania o winie sąd jest takim żądaniem związany i nie może w żadnym wypadku orzec o winie rozkładu pożycia w danej sprawie. Przyjmowana w takim przypadku jest fikcja, iż żaden z małżonków nie ponosi winy rozkładu wspólnego pożycia. Żądanie zaniechania orzekania przez sąd o winie rozkładu pożycia może być cofnięte w trakcie procesu rozwodowego, także w postępowaniu apelacyjnym.
Rozstrzygnięcia, o których mowa w punktach 3 – 5, obowiązkowo winny znaleźć się w wyroku rozwodowym, oczywiście o ile strony posiadają wspólne, małoletnie (na chwilę orzekania) dziecko (bądź dzieci – w tym przypadku sąd zobowiązany jest wydać rozstrzygnięcie dotyczące indywidualnie każdego dziecka). Należy jednak zaznaczyć, iż w przypadku rozstrzygnięcia dot. utrzymywania kontaktów z dzieckiem – w sytuacji zgłoszenia przez małżonków zgodnego wniosku o zaniechanie orzekania w tym zakresie – nie tylko wygasa obowiązek rozstrzygnięcia tej kwestii, sąd w ogóle nie może tej kwestii regulować orzeczeniem. Sąd nie może wydać orzeczeń określonych w punktach 3 – 5 w odniesieniu do dziecka poczętego a nienarodzonego w momencie orzekania. Należy podkreślić, iż prawo rodziców do kontaktów z dzieckiem jest niezależne od władzy rodzicielskiej, co zostało jasno sformułowane w przepisie art. 113 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:
Art. 113. § 1. Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.
W przypadku przedłożenia przez małżonków porozumienia w przedmiocie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej oraz utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie sąd ma obowiązek uwzględnić takie porozumienie, o ile pozostaje ono w zgodzie z dobrem dziecka. Możliwa jest sytuacja, w której sąd w wyroku rozwodowym zobowiąże tylko jednego z rodziców do pokrywania kosztów utrzymania i wychowania dziecka w określonej wysokości – najczęściej jest to rodzic przy którym dziecko nie będzie miało miejsca zamieszkania. Obowiązek dostarczania środków utrzymania i wychowania jest oczywiście przez drugiego rodzica realizowany – poprzez jego osobiste starania o utrzymanie i wychowanie dziecka. Sąd nie zobowiąże również rodzica do świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka jeżeli rodzic nie jest w stanie w żaden sposób takiego obowiązku wykonać. W tym przypadku sąd orzeknie, iż to drugi z małżonków w całości ponosić będzie koszty utrzymania i wychowania dziecka.
Z orzecznictwa sądowego:
„Porozumienie małżonków o sposobie utrzymywania kontaktów z dzieckiem po rozwodzie nie zwalnia sądu z obowiązku orzeczenia o tych kontaktach w wyroku rozwodowym (art. 58 § 1 KRO).„
Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 5 czerwca 2012 roku, sygn. akt: III CZP 72/11.
„Faktem jest, że co do zasady związek osobisty istniejący pomiędzy rodzeństwem stanowi więc wartość, także wychowawczą, podlegającą bardzo intensywnej ochronie. Zasada art. 58 § 1 zd. trzecie KRO wyrażona jest w bardzo jasny i stanowczy sposób, stanowiąc narzędzie ochrony „własnych praw dziecka” oraz ich priorytetu przed prawami rodziców. Konkurencyjnym, a odrzuconym rozwiązaniem byłaby dopuszczalność „podziału rodzeństwa”, tak aby część pozostała z matką, a część z ojcem dziecka z przyczyn leżących po stronie rodziców. Wyjątek wyrażony we wskazanym przepisie należy więc ujmować wąsko. Przesłanką zastosowania tego, rzadkiego co do istoty wyjątku, jest „bezwzględny” wymóg dobra dziecka, a zatem stan rzeczy leżący zawsze w obszarze odnoszącym się do sytuacji obojga dzieci, a nigdy tylko po stronie rodziców. Faktem jest również, ze omawiany przepis traktuje co do zasady jednakowo zarówno najbliższe rodzeństwo, jak i rodzeństwo przyrodnie i nie ma podstaw, aby dopuszczać mniej intensywne działanie reguły nierozdzielania rodzeństwa przyrodniego.„
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z dnia 11 września 2012 roku, sygn. akt: I ACa 759/12.
Orzeczenie wskazane w punkcie 6 ma charakter rozstrzygnięcia tymczasowego – reguluje sposób korzystania przez małżonków ze wspólnego mieszkania po rozwodzie, a regulacja ta rozciąga się na okres przez który rozwiedzeni małżonkowie będą w tymże mieszkaniu wspólnie pozostawać. Co logiczne – orzeczenie we wskazanym przedmiocie traci sens w przypadku orzeczenia przez sąd eksmisji małżonka bądź też dokonania w wyroku rozwodowym podziału majątku wspólnego małżonków, o ile mieszkanie do tego majątku wspólnego wchodziło. Omawiane orzeczenie ma, zgodnie z przepisem ustawy, charakter obligatoryjny – obowiązkowo winno znaleźć się w wyroku rozwodowym, oczywiście o ile małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie. W praktyce sądy często w wyrokach rozwodowych umieszczają to rozstrzygnięcie w następującej postaci: „nie orzeka o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania„. Dzieje się tak gdy małżonkowie, którzy zajmują i po rozwodzie zamierzają zajmować wspólne mieszkanie, sprzeciwiają się orzekaniu w tym przedmiocie, osiągnęli porozumienie dot. korzystania ze wspólnego mieszkania, a sąd uzna, iż przedstawione mu porozumienie w szczególności nie narusza interesu dzieci oraz małżonka, który sprawować ma władzę rodzicielską.
Orzeczenie wskazane w punkcie 7 zapada w wyjątkowych sytuacjach – gdy jeden z małżonków swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie. Orzeczenie w tym przedmiocie zapada wyłącznie na żądanie jednej ze stron procesu rozwodowego.
Z orzecznictwa Sądu Najwyższego:
„O rażącej naganności przesądza rodzaj naruszeń i charakter dóbr, w które godzi postępowanie pozwanego. Natomiast uniemożliwienie wspólnego zamieszkania oprócz powyższych przesłanek przesądza dodatkowo zła prognoza wyprowadzona z nieskuteczności dotychczas stosowanych środków perswazyjnych i represyjnych.„
„Eksmisja małżonka ze wspólnego mieszkania może być orzeczona bez względu na tytuł do jego zajmowania.„
Oba – Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 2 czerwca 2000 roku, sygn. akt: II CKN 670/00.
Orzeczenie wskazane w punkcie 8 zapaść może jedynie na zgodny wniosek stron i to o ile podział wspólnego mieszkania bądź przyznanie go jednemu z małżonków w ogóle są możliwe.
Orzeczenie, o którym mowa w punkcie 9 ma charakter fakultatywny – sąd rozstrzygnie w przedmiocie podziału wspólnego majątku tylko na wniosek jednego z małżonków i to o ile przeprowadzenie takiego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Należy zaznaczyć, iż w praktyce rozstrzygnięcia takie bardzo rzadko zapadają w ramach wyroku rozwodowego – podział majątku małżonków jest zazwyczaj kwestią złożoną, trudną do rozpoznania przez sąd w krótkim terminie. Dla małżonków oznacza to w większości przypadków, następczą wobec procesu rozwodowego, konieczność przeprowadzenia kolejnego postępowania sądowego – tym razem działowego. Możliwe jest dokonanie w ramach wyroku rozwodowego jedynie częściowego podziału wspólnego majątku małżonków.
Natomiast orzeczenia w przedmiocie alimentów między małżonkami (orzeczenie wskazane w punkcie 10) zapadają wyłącznie wskutek zgłoszenia odpowiednich żądań w toku postępowania rozwodowego. Należy wyraźnie odróżnić ten rodzaj orzeczenia od orzeczenia w przedmiocie „alimentów na dzieci” (orzeczenie, o którym mowa w punkcie 5) – są to orzeczenia od siebie niezależne – możliwa jest sytuacja w której w wyroku rozwodowym oba te rodzaje rozstrzygnięć znajdą się obok siebie.
Poza wskazanymi wyżej rozstrzygnięciami, o których mowa wprost w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w wyroku rozwodowym znaleźć mogą się orzeczenia, o których stanowią przepisy ogólne – jak chociażby orzeczenia w przedmiocie kosztów postępowania. Należy nadmienić, iż nakazanie przez sąd eksmisji jednego z małżonków bądź też dokonanie przez sąd podziału majątku wspólnego małżonków skutkować będzie równoczesnym orzeczeniem w przedmiocie przewidzianych przez prawo opłat.
Duża część orzeczeń, jak chociażby te w zakresie władzy rodzicielskiej, kontaktów z małoletnim czy też świadczeń alimentacyjnych, może zostać zmieniona, także po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego, w sytuacji zmiany okoliczności stanowiących podstawę rozstrzygnięcia w danym przedmiocie.
I na sam koniec – inna istotna cecha rozstrzygnięć zawartych w wyroku rozwodowym, ujęta w orzecznictwie sądów:
„Odejście od zasady integralności wyroku rozwodowego w tej dotychczasowej praktyce wprowadziło istotne zmiany. Sąd Najwyższy w orzecznictwie swym od lat już konsekwentnie przyjmuje, że nie jest możliwe wzruszenie przez sąd drugiej instancji takich zawartych w tym wyroku rozstrzygnięć, które nie zostały wyraźnie zaskarżone, argumentując to unormowaniem zawartym w art. 378 § 1 KPC. Płynie stąd wniosek, że orzeczenie, które nie zostało zaskarżone, staje się prawomocne z upływem terminu przewidzianego na wywiedzenie od niego środka odwoławczego, taki bowiem skutek niedwuznacznie wynika z normy art. 363 § 3 KPC.„
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 stycznia 2010 roku, sygn. akt: I ACa 782/09.
„Rozstrzygnięcia z art. 58 KRO zawarte w wyroku rozwodowym, po uprawomocnieniu się orzeczenia o rozwiązaniu małżeństwa, mają byt samodzielny i podlegają zaskarżeniu kasacją na zasadach ogólnych.„
Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 października 2004 roku, sygn. akt: I CZ 113/04.
Ujmując jak najprościej przywołaną zasadę integralności wyroku rozwodowego, powiedzieć można, iż w przypadku zaskarżenia (przyjmujemy, że apelacją) samego orzeczenia o rozwodzie nie staną się prawomocne żadne orzeczenia zawarte w wyroku rozwodowym, w przypadku zaskarżenia samego orzeczenia o winie rozkładu wspólnego pożycia małżonków – skutek będzie taki sam jak w przypadku wskazanym wyżej, w tym również nie stanie się prawomocne samo orzeczenie rozwodu, zaś w przypadku niezaskarżenia orzeczenia o rozwiązaniu związku małżeńskiego przez rozwód i o winie – natomiast zaskarżenia w zakresie innych rozstrzygnięć zawartych w wyroku rozwodowym i wskazanych w art. 58 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – wyrok w zakresie rozwodu i winy stanie się prawomocny.
Przygotowano w oparciu o:
Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., J. Gajda [w] K. Pietrzykowski [red.], C.H. Beck Warszawa 2015, wydanie 4; Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., J. Pietrzykowski [w] K. Pietrzykowski [red.], C.H. Beck Warszawa 2015, wydanie 4; Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., K. Pietrzykowski [w] K. Pietrzykowski [red.], C.H. Beck Warszawa 2015, wydanie 4; Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, K. Piasecki [w] K. Piasecki (red.), LexisNexis 2011, wydanie 5; Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 5 czerwca 2012 roku, sygn. akt: III CZP 72/11; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie I Wydział Cywilny z dnia 11 września 2012 roku, sygn. akt: I ACa 759/12; Wyrok Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 2 czerwca 2000 roku, sygn. akt: II CKN 670/00; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 stycznia 2010 roku, sygn. akt: I ACa 782/09; Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 13 października 2004 roku, sygn. akt: I CZ 113/04.
Autor nie bierze odpowiedzialności za skutki zastosowania w praktyce informacji wynikających z powyższego artykułu. Autor wskazuje, iż zasadnym jest skonsultowanie się z prawnikiem – adwokatem bądź radcą prawnym przed podjęciem jakichkolwiek działań prawnych. Powyższy artykuł stanowi jedynie zarys bardzo szerokiej i złożonej kwestii prawnej. Prawa autorskie zastrzeżone.
