Zachowek. Komu się należy i w jakiej wysokości?

Zachowek. Instytucja prawna, której podstawowym celem jest urzeczywistnianie moralnego obowiązku osoby fizycznej do wspierania rodziny. Takie wspieranie polega także na pozostawieniu rodzinie pewnych korzyści w ramach spadku. Ojciec, mocą testamentu, uczynił jedynym swoim spadkobiercą twojego brata? Rodzice rozdysponowali jeszcze za życia całym swoim majątkiem w drodze darowizn? Być może właśnie należy ci się zachowek…

Instytucja zachowku uregulowana jest w Kodeksie Cywilnym (ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 ze zm., aktualny tekst ustawy do znalezienia tutaj: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640160093) w przepisach artykułów 991 – 1011. Zachowek zawsze ma charakter pieniężny. Stanowi on wierzytelność, która przejawia się w roszczeniu o zapłatę konkretnej sumy pieniężnej. Zachowek jest dziedziczny (choć z pewnymi ograniczeniami – tylko wtedy gdy spadkobierca osoby uprawnionej do zachowku sam należy do grona osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy) i zbywalny (tj. może być przeniesiony w drodze cesji/przelewu na inny podmiot prawa). Zachowek można „uzyskać” w postaci darowizny, powołania do spadku bądź w postaci zapisu. Jeżeli osoba uprawniona nie uzyskała należnego jej zachowku przysługuje jej przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę kwoty pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia (np. w sytuacji gdy osoba uprawniona uzyskała darowiznę ale o wartości niższej niż przysługujący jej zachowek). Jednakże spadkobierca, który sam jest uprawniony do zachowku, ma odpowiedzialność ograniczoną jedynie do nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Osoba uprawniona, która nie uzyskała należnego zachowku od spadkobiercy, może wystąpić z żądaniem zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku także w stosunku do osoby, na rzecz której uczyniony został zapis windykacyjny doliczony do spadku. Obowiązek zapłaty ograniczony jest jednak dość istotnie – istnieje bowiem tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego, a jeżeli osoba na rzecz której uczyniony został zapis windykacyjny sama uprawniona jest do zachowku – równocześnie tylko w granicach nadwyżki nad jej własnym zachowkiem. Co więcej osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu. Wreszcie, w sytuacji gdy osoba uprawniona nie uzyskała należnego zachowku ani od spadkobiercy ani od osoby na rzecz której poczyniony został zapis windykacyjny, może ona wystąpić z żądaniem zapłaty odpowiedniej kwoty celem uzupełnienia zachowku w stosunku do obdarowanego przez spadkodawcę darowizną doliczoną do spadku. Podobnie jak w przypadku osoby, która uzyskała zapis windykacyjny – również odpowiedzialność obdarowanego ograniczona jest do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny a także – jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku – ograniczona do nadwyżki ponad należący się obdarowanemu zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny. Ustawa dodatkowo wprowadza kolejność w zakresie odpowiedzialności obdarowanych.

Kto jest uprawniony?

Uprawnionymi do zachowku są zstępni (dzieci, wnuki etc., także przysposobieni), małżonek oraz rodzice spadkodawcy (także przysposabiający), o ile byliby oni powołani do spadku z ustawy. Osobami, które nie byłyby powołane do spadku z ustawy są m.in.: osoby, które spadek odrzuciły czy też zostały uznane za niegodne dziedziczenia. Należy pamiętać, iż spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka oraz rodziców tj. pozbawić ich prawa do zachowku. Jest to możliwe w jednej z trzech sytuacji:

1. kiedy wbrew woli spadkodawcy osoba postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2. kiedy osoba dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3. kiedy osoba uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu. Wydziedziczenie nie może być zastosowane w sytuacji, gdy spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku. W sytuacji, gdy w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych (wcale nie tak rzadki przypadek – osoby starsze, mające problemy z kierowaniem własnym postępowaniem czy prowadzeniem swoich sprawy często, dla ich własnego dobra zresztą, są ubezwłasnowolniane…), dla skuteczności przebaczenia wystarczające jest dostateczne rozeznanie u spadkodawcy.

Z orzecznictwa sądowego:

Gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 roku, sygn. akt: III CZP 24/71.

Powyższe oznacza, w największym uproszczeniu, iż przebaczenie może być dokonane w dowolnym czasie i w dowolnej formie.

Zamykając powyższy wątek warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden przepis Kodeksu Cywilnego:

Art.  1011. [Zstępni wydziedziczonego]

Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

W jakiej wysokości?

Obliczenie wysokości należnego zachowku może nastręczać pewnych trudności. Wynikają one zarówno z dość złożonej konstrukcji prawnej sposobu wyliczenia wysokości zachowku jak i z okoliczności faktycznych – i wiążą się z koniecznością ustalenia wartości spadku, który przecież rzadko kiedy ma charakter tylko i wyłącznie pieniężny.

Punktem wyjścia dla obliczenia należnego zachowku jest udział spadkowy, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo uprawnionym jest małoletni zstępny spadkodawcy – zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, w pozostałych przypadkach – połowę takiego udziału spadkowego.

Drugą kwestią jest obliczenie wartości spadku. Nie uwzględnia się tutaj zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Jednakże do spadku nie dolicza się drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Zaś przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku, a wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku. Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Do zachowku należnego zstępnemu spadkodawcy zalicza się również poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania i wykształcenia uprawnionego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Przykład:

Spadkodawca miał dwóch synów. Testamentem spadkodawca uczynił swoim wyłącznym spadkobiercą jednego z nich. Na spadek składa się wyłącznie nieruchomość o wartości 100.000 złotych. Syn, który nie został uczyniony spadkobiercą, nie jest małoletni, nie jest również osobą niezdolną do pracy. Przysługiwać będzie mu więc zachowek w następującej wysokości:

udział spadkowy przy dziedziczeniu z ustawy: 1/2,

mnożnik wskazany w ramach regulacji o zachowku: 1/2,

wartość spadku: 100.000 złotych,

wartość zachowku: 1/2 x 1/2 x 100.000 złotych = 25.000 złotych.

Na zakończenie należy wskazać, iż osoba uprawniona do zachowku chroniona jest w pewien dodatkowy sposób. Mianowicie w sytuacji, w której uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku. Tak samo jest w sytuacji, w której zapis zwykły uczyniony na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Odrębnym przypadkiem jest zaś sytuacja, w której spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku. Spadkobierca ten może wtedy żądać zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń w takim stopniu, ażeby pozostał mu jego własny zachowek (prócz tego oczywiście, jak zostało to już wspomniane, spadkobierca odpowiada za zachowek jedynie w zakresie nadwyżki nad własnym zachowkiem). Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zapisobierca – zapis zwykły uczyniony na jego rzecz podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Należy pamiętać, iż roszczenia z zachowku ulegają przedawnieniu!

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń – z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu;

roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny – z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Opracowano na podstawie:

– A. Kidyba, E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki., wyd. IV, Lex 2015;

– Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 roku, sygn. akt: III CZP 24/71.

Stan prawny na dzień: 4 sierpnia 2016 roku.

Autor nie bierze odpowiedzialności za skutki zastosowania w praktyce informacji wynikających z powyższego artykułu. Autor wskazuje, iż zasadnym jest skonsultowanie się z prawnikiem – adwokatem bądź radcą prawnym przed podjęciem jakichkolwiek działań prawnych. Powyższy artykuł stanowi jedynie zarys bardzo szerokiej i złożonej kwestii prawnej. Prawa autorskie zastrzeżone.