Wydziedziczenie. Czy naprawdę takie proste?

Wydziedziczenie to instytucja prawa spadkowego, ściśle związana z regulacjami dotyczącymi zachowku i testamentów. W najbardziej ogólnym zarysie – wydziedziczenie polega na pozbawieniu osoby uprawnionej (zstępnego, małżonka, rodzica) prawa do zachowku, przy czym odpowiednie oświadczenie woli zawarte musi być w testamencie. W praktyce wydziedziczenie prowadzi do całkowitego wyłączenia zdolności do dziedziczenia po danym spadkodawcy, a osoba, która została wydziedziczona, traktowana jest tak, jakby nie dożyła otwarcia (czyli chwili śmierci spadkodawcy) spadku. W jaki sposób dokonać wydziedziczenia, czy w istocie jest to tak proste i jakie kroki podjąć w celu zwalczania wydziedziczenia – o tym w dzisiejszym wpisie.

Regulacja.

Przepisy dotyczące wydziedziczenia możemy znaleźć w Tytule IV Księgi IV ustawy Kodeks Cywilny (ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 ze zm., aktualny tekst do znalezienia pod następującym linkiem: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640160093), konkretnie w grę wchodzą tutaj przepisy art. 1008 – 1011 ustawy Kodeks Cywilny.

Na czym polega wydziedziczenie?

Wydziedziczenie to pozbawienie konkretnej osoby prawa do zachowku (więcej o prawie do zachowku: http://adwokatmarczak.pl/artykuly/zachowek-komu-sie-nalezy-i-w-jakiej-wysokosci/). Oczywiście – podmiotem wydziedziczenia może być tylko osoba, która w ogóle do zachowku jest uprawniona – zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki etc.), małżonek oraz rodzice, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Ze względu na charakter prawa do zachowku (najprościej – charakter „awaryjny”, „zabezpieczający”), przyjmuje się, że wydziedziczenie powoduje całkowite pozbawienie zdolności do dziedziczenia po danej osobie.

Wydziedziczenie to oświadczenie woli, które musi być zawarte w testamencie. Nieważność testamentu pociągać będzie za sobą nieważność zawartego w nim wydziedziczenia. Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu i co równie ważne – powinna istnieć w rzeczywistości. Niewskazanie przyczyny powodować będzie nieważność wydziedziczenia. Przyczyna nie może być dowolna – Kodeks Cywilny zawiera zamknięty katalog przyczyn wydziedziczenia. Wydziedziczenie dokonane zatem może być wyłącznie z powołaniem się na jedną z wymienionych w Kodeksie Cywilnym przyczyn (choć należy zaznaczyć, iż kodeksowe przyczyny są sformułowane w sposób bardzo ogólny a przez to – bardzo pojemne jeżeli chodzi o sytuacje, które możemy pod nie podciągnąć…), przy czym dokonując wydziedziczenia nie musimy posługiwać się ustawową terminologią – najważniejsze jest jasne wyrażenie woli wydziedziczenia i klarowne opisanie sytuacji ze względu na którą wydziedziczenie jest dokonywane.

Wydziedziczenie może być dokonane w sytuacji, gdy:

1. uprawniony do zachowku, wbrew woli spadkodawcy, postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyny są od siebie niezależne, wystarczające jest wystąpienie tylko jednej z nich.

Z orzecznictwa sądowego:

Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oznacza takie postępowanie spadkobiercy, które jest naganne, niedające się zaakceptować, narusza przyjęte normy moralne lub społeczne. Zachowanie takie nie odnosi się jednakże do jego relacji ze spadkodawcą i nie dotyka samego spadkodawcy. Chodzi tutaj o niemoralne prowadzenie się, prowadzenie nieuczciwej działalności, handel narkotykami, pijaństwo, znęcanie się nad osobami bliskimi. Ponadto spadkodawca musi wyraźnie ujawnić, że takiego postępowania spadkobiercy nie akceptuje, a spadkobierca takie wskazanie zignorować. Wreszcie zachowanie spadkobiercy musi być uporczywe, tzn. długotrwałe, zawinione, celowe i przemyślane, czemu towarzyszy świadomość braku akceptacji spadkodawcy i ignorowanie jego uwag.

Wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 roku, sygn. akt: I C284/12.

Przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu, przy czym nie musi być wskazana precyzyjnie, poprzez dokładne odwołanie się do katalogu sporządzonego w art. 1008 k.c. W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 k.c., mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania ze spadkodawcą kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami, nieudzielaniu opieki, braku pomocy w chorobie. Może też chodzić o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 stycznia 2013 roku, sygn. akt: VI ACa 978/12.

Wskazanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia jest warunkiem koniecznym dla skuteczności wydziedziczenia, jednakże o takiej skuteczności nie zawsze przesądza. Należy pamiętać, iż mimo, że wydziedziczenie zależne jest od woli spadkodawcy (do tego stopnia, że spadkodawca nie musi wydziedziczyć osoby nawet w sytuacji, w której ewidentnie zaistniała jedna z wymienionych w ustawie dla wydziedziczenia przyczyn – nikt nie może także dochodzić ustalenia wydziedziczenia w takiej sytuacji po śmierci spadkodawcy), nie stanowi „widzimisię” spadkodawcy i musi być oparte na realnej, mającej miejsce w rzeczywistości przesłance.

Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

Wydziedziczenie a testament negatywny.

Należy odróżnić wydziedziczenie od testamentu negatywnego. Testament negatywny to taki testament, w którym spadkodawca wyłącza określoną osobę od dziedziczenia, nie pozbawiając jej równocześnie prawa do zachowku. Testament obejmujący wydziedziczenie – wyłącza osobę zarówno od dziedziczenia jak i pozbawia ją prawa do zachowku. Sporządzenie testamentu negatywnego warunkowane jest wyłącznie wolą spadkodawcy, nie ma restrykcji, tak jak w przypadku wydziedziczenia, co do sytuacji, w których może być sporządzony. 

Wydziedziczenie a niegodność dziedziczenia.

Wydziedziczenie dokonywane jest tylko i wyłącznie aktem woli spadkodawcy zawartym w testamencie, w sytuacji, gdy niegodność dziedziczenia ustalana jest w orzeczeniu sądowym. Odmiennie kształtują się również przesłanki wydziedziczenia oraz uznania za niegodnego dziedziczenia (choć, będąc precyzyjnym – katalogi przesłanek nie są zupełnie rozłączne…). Więcej o niegodności dziedziczenia: http://adwokatmarczak.pl/artykuly/niegodnosc-dziedziczenia/.

Przebaczenie.

Uprawniony do zachowku nie może być wydziedziczony jeżeli spadkodawca wcześniej mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych (przykładowo – był całkowicie ubezwłasnowolniony), przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenie może być dokonane w dowolnej formie, warunkiem dla jego skuteczności jest dostateczne rozeznanie spadkodawcy w chwili przebaczenia. Jeżeli w momencie przebaczenia spadkodawca sporządził już testament zawierający oświadczenie woli o wydziedziczeniu – przebaczenie nadal może być dokonane w dowolnej formie, zaś z jego chwilą testament traci moc wyłącznie w zakresie dokonanego w nim wydziedziczenia.

Z orzecznictwa sądowego:

Gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 roku, sygn. akt: III CZP 24/71.

Jak się bronić przed wydziedziczeniem?

Możliwości jest przynajmniej kilka, decydować będzie tutaj stan faktyczny danej sprawy. W grę wchodzi zarówno kwestionowanie ważności samego testamentu jak i istnienia przyczyny wydziedziczenia (testament nie stanowi dowodu istnienia przyczyny wydziedziczenia, musi zawierać jedynie jej wskazanie, przyczyna ta natomiast musi być realna by wydziedziczenie było skuteczne). W pewnych sytuacjach konieczne może okazać się dowodzenie, iż po sporządzeniu testamentu zawierającego oświadczenie o wydziedziczeniu, doszło do przebaczenia.

Autor: adw. Maciej Marczak

Opracowano na podstawie: E. Niezbecka [w] A. Kidyba (red.), Kodeks Cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki. wyd. IV, LEX 2015; Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1971 roku, sygn. akt: III CZP 24/71; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 stycznia 2013 roku, sygn. akt: VI ACa 978/12; Wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 roku, sygn. akt: I C284/12.

Stan prawny na dzień: 2 listopada 2016 roku.

Autor nie bierze odpowiedzialności za skutki zastosowania w praktyce informacji wynikających z powyższego artykułu. Autor wskazuje, iż zasadnym jest skonsultowanie się z prawnikiem – adwokatem bądź radcą prawnym przed podjęciem jakichkolwiek działań prawnych. Powyższy artykuł stanowi jedynie zarys bardzo szerokiej i złożonej kwestii prawnej. Prawa autorskie zastrzeżone.