Rozwód a separacja. Przesłanki.

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964, nr 9, poz. 59, ze zm., aktualny tekst dostępny tutaj: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640090059) stanowi o dwóch instytucjach, które mogą znaleźć zastosowanie w sytuacji rozkładu pożycia małżeńskiego. Instytucjami tymi są: rozwód oraz separacja, ich zastosowanie odbywa się w drodze, wydawanego na żądanie przynajmniej jednego z małżonków, orzeczenia sądowego. Na pierwszy rzut oka podobne do siebie, w licznych przypadkach – stanowiące wobec siebie alternatywę, gdzie wybór zależny jest wyłącznie od woli stron, różnią się jednak od siebie istotnie, w szczególności w zakresie przesłanek warunkujących zastosowanie jak i skutków, jakie pociąga za sobą orzeczenie każdej z nich. Poniżej przedstawiono ogólny zarys przesłanek orzeczenia tak rozwodu jak i separacji.

Wpierw rzućmy okiem na właściwe przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:

Art. 56 § 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.

§ 2. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

§ 3. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Art. 61¹§ 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację.

§ 2. Jednakże mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

§ 3. Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków.

Przytoczone powyżej przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zawierają katalog przesłanek zarówno pozytywnych (czyli takich, których zaistnienie jest konieczne) oraz negatywnych (czyli takich, których zaistnienie „wyłącza”) orzeczenia rozwodu (art. 56) oraz separacji (art. 61¹). 

Do przesłanek pozytywnych w przypadku rozwodu zaliczymy:

– zupełny rozkład pożycia między małżonkami,

– trwały rozkład pożycia między małżonkami.

Przy czym należy podkreślić, iż dla orzeczenia rozwodu konieczne jest łączne wystąpienie wyżej wskazanych przesłanek pozytywnych. Wskazane przesłanki mają w dużej mierze charakter ogólny, przepisy nie wskazują wprost na konkretne okoliczności będące podstawą do orzeczenia rozwodu – jak na przykład: cudzołóstwo. To sąd, na podstawie ogółu okoliczności sprawy, określa w każdym przypadku czy wystąpił zupełny i trwały rozkład pożycia.

Do przesłanek pozytywnych orzeczenia separacji zaliczymy:

– zupełny rozkład pożycia między małżonkami,

– zgodne żądanie małżonków co do orzeczenia separacji w sytuacji braku wspólnych małoletnich dzieci małżonków.

Przy czym należy zauważyć, iż w przypadku zgodnego wniosku małżonków nie posiadających wspólnych małoletnich dzieci, wymagane jest równoczesne spełnienie przesłanki zupełnego rozkładu pożycia. Nie ma bowiem podstaw do przyjęcia, iż zgodny wniosek małżonków wyłącza przesłankę zupełnego rozkładu pożycia, co najwyżej czyni uzyskanie separacji łatwiejszym. Znamienne jest tutaj również, iż zgodnie z przepisem sąd jedynie może ale wcale nie musi przychylić się do wniosku małżonków. W istocie zatem przesłanka formułowana w przepisie art. 63¹ § 3 nie stanowi samodzielnej przesłanki orzeczenia separacji a jedynie pewne uproszczenie dla małżonków, w tym także w zakresie prawa procesowego – w przypadku zgodnego wniosku sąd rozpoznaje sprawę w trybie nieprocesowym (normalnie w procesie), może istotnie ograniczyć ilość przeprowadzanych dowodów, rozstrzyga postanowieniem.

Co oznaczają poszczególne przesłanki?

Zupełny rozkład pożycia – rozumiany w taki sam sposób na gruncie instytucji rozwodu jak i separacji, oznacza zerwanie wszystkich więzi łączących małżonków. Klasycznie w literaturze prawniczej oraz orzecznictwie sądów wyróżnia się 3 rodzaje więzi: więź psychiczną („miłość”), więź fizyczną (obcowanie płciowe), więź gospodarczą (prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego).

Trwały rozkład pożycia – przesłanka charakterystyczna dla instytucji rozwodu, spełniona jest w sytuacji, gdy ogół okoliczności sprawy nakazuje przyjąć, iż małżonkowie nie powrócą do wspólnego pożycia. Należy podkreślić, iż zupełność rozkładu pożycia nie oznacza automatycznie jego trwałości, stan zupełnego rozkładu pożycia może mieć charakter czasowy i ustać – na przykład w sytuacji wybaczenia zdrady.

Zgodne żądanie małżonków w przedmiocie orzeczenia separacji – przesłanka charakterystyczna dla instytucji separacji, jak wskazano już wyżej – nie stanowiąca samodzielnej podstawy dla jej orzeczenia. Zgodna wola małżonków co do orzeczenia separacji musi istnieć w momencie orzekania przez sąd. Nawiasem, warto wskazać inną korzyść wynikającą ze zgodnego żądania małżonków w przedmiocie orzeczenia separacji. Przepis art. 442 ustawy z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964, nr 43, poz.296, ze zm., aktualny tekst ustawy tutaj: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640430296) stanowi:

Art. 442. Jeżeli pozwany uznaje żądanie pozwu a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron. 

Przepis art. 442 Kodeksu postępowania cywilnego znajduje zastosowanie także w sprawach o rozwód.

W zakresie przesłanek negatywnych orzeczenia rozwodu i separacji możemy wskazać:

– okoliczność, iż wskutek orzeczenia rozwodu/separacji miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków,

– sprzeczność orzeczenia rozwodu/separacji z zasadami współżycia społecznego.

Wyżej wskazane przesłanki formułowane są przez ustawę zarówno w odniesieniu do orzekania rozwodu jak i separacji. Wystarczające jest zaistnienie chociażby jednej z wyżej wskazanych przesłanek by orzeczenie rozwodu lub separacji było niedopuszczalne.

Zarówno w literaturze prawniczej jak i orzecznictwie sądowym unika się formułowania reguły, iż orzeczenie rozwodu/separacji jest sprzeczne bądź odwrotnie – jest zgodne z dobrem dziecka. Należy się zgodzić, iż kwestia ta winna być indywidualnie ustalana w każdej sprawie o rozwód/separację poprzez przeprowadzenie właściwych dowodów i prawidłową ich ocenę.

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego:

„Ochrona interesów dziecka znajduje wyraz zarówno w normach prawnych, które dotyczą funkcjonowania małżeństwa jak i regulujących jego rozwiązanie. W tym ostatnim zakresie konkretyzuje się ona zarówno poprzez zakaz orzekania rozwodu, jeżeli wskutek tego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci rozwodzących się małżonków, jak i wymóg właściwego uwzględnienia okoliczności dotyczących sytuacji dzieci przy zbieraniu materiału dowodowego, a nadto przez obowiązek uzasadnienia na podstawie szczegółowo ustalonych okoliczności, stanowiska sądu orzekającego rozwód, co do tego czy i jaki wpływ na sytuację wspólnych dzieci małżonków wywrzeć może rozwiązanie małżeństwa rodziców.”

Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 10 maja 2000 roku, sygn. akt: III CKN 881/00.

„Aspekt ekonomiczny będący następstwem orzeczenia rozwodu i akcentowanie w kasacji pogarszania się sytuacji dzieci, w tym finansowym kontekście, nie może wyłącznie przesądzać o tym, że dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków sprzeciwia się orzeczeniu rozwodu.”

Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 17 grudnia 1999 roku, sygn. akt: III CKN 850/99.

Zaś co do sprzeczności orzeczenia rozwodu/separacji z zasadami współżycia społecznego – w literaturze prawniczej przyjmuje się, iż punktem odniesienia może być tutaj interes drugiego małżonka lub osoby trzeciej, na przykład – dziecka jednego z małżonków (w tym także dziecka poczętego a nienarodzonego). Ocena winna być dokonywana przede wszystkim z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, przy uwzględnieniu całokształtu warunków życia rozwodzących się małżonków. Za sprzeczne za zasadami współżycia społecznego uznaje się przykładowo orzeczenie rozwodu w sytuacji ciężkiej choroby jednego z małżonków, która to choroba powoduje konieczność udzielania temu małżonkowi pomocy materialnej bądź wsparcia psychicznego.

W przypadku rozwodu Kodeks rodzinny i opiekuńczy formułuje dodatkową i samoistną przesłankę negatywną:

– żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia.

Przesłanka ta jednakże nie „wyłączy” możliwości orzeczenia rozwodu w przypadku wyrażenia zgody na rozwód przez małżonka niewinnego, a w przypadku braku takiej zgody – gdyby nieudzielenie zgody było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Zgoda musi być wyrażona przed sądem rozpoznającym sprawę o rozwód i musi istnieć w momencie orzekania. Zgoda wyrażona a następnie cofnięta traktowana jest jako niebyła. Natomiast pominięcie odmowy zgody na rozwód jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego, w ocenie Sądu Najwyższego, powinno nastąpić wtedy, gdy w świetle okoliczności ustalonych w danej sprawie nie ma podstaw do przyjęcia, że orzeczenie rozwodu może wywołać niepożądane skutki społeczno-wychowawcze w zakresie dyscypliny stosunków rodzinnych.

Z orzecznictwa Sądu Najwyższego:

„Ocena sądu negatywnej przesłanki rozwodu w postaci odmowy wyrażenia zgody przez małżonka niewinnego na jego orzeczenie powinna odwoływać się do norm ocennych o charakterze obiektywnym, to jest funkcjonujących w zdrowej moralnie części społeczeństwa.”

Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 1 czerwca 2000 roku, sygn. akt: I CKN 569/98.

 „Nie zasługuje na aprobatę odmowa zgody na rozwód, która służy tylko chęci zamanifestowania przewagi nad małżonkiem domagającym się orzeczenia rozwodu i przeszkodzeniu w ułożeniu sobie przez niego życia osobistego (art. 56 § 3 KRO).”

Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 listopada 2002 roku, sygn. akt: III CKN 665/00.

 Podsumowując – łatwo zauważyć, iż Kodeks rodzinny i opiekuńczy formułuje dużo łagodniejsze warunki dla orzeczenia separacji niż dla orzeczenia rozwodu. Widoczne jest to zarówno w zakresie przesłanek pozytywnych, gdzie dla orzeczenia rozwodu konieczne jest zaistnienie przesłanki nieformułowanej przy separacji – trwałości rozkładu pożycia, jak i przesłanek negatywnych – gdzie w przypadku rozwodu formułowana jest dodatkowa, niezależna przesłanka. Obrazowo przedstawiając sytuację, w zestawieniu z separacją – trudniej o stan faktyczny, w którym spełnione są pozytywne przesłanki orzeczenia rozwodu i więcej jest możliwości „zablokowania” jego orzeczenia.

Równocześnie, należy zauważyć, iż możliwa jest sytuacja, w której stan faktyczny umożliwiał będzie orzeczenie zarówno rozwodu jak i separacji (sytuacja trwałego i zupełnego rozkładu pożycia między małżonkami, bez przesłanek negatywnych). W tym przypadku decydujące znaczenie będzie miała wola samych małżonków wyrażona w zgłoszonych przez nich żądaniach. Co stanie się w przypadku zgłoszenia przez małżonków odmiennych żądań tj. żądania orzeczenia rozwodu przez jednego z małżonków i żądania orzeczenia separacji przez drugiego? Odpowiedź daje przepis art. 61² § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Art. 61² § 1. Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód.

§ 2. Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację.

Przygotowano w oparciu o:

– Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., J. Gajda [w] K. Pietrzykowski [red.], C.H. Beck Warszawa 2015, wydanie 4.

– Instytucja separacji w polskim prawie rodzinnym. J. Panowicz – Lipska, PiP 1999, Nr 10.

– Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 1 czerwca 2000 roku, sygn. akt: I CKN 569/98.

– Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 17 grudnia 1999 roku, sygn. akt: III CKN 850/99.

– Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 10 maja 2000 roku, sygn. akt: III CKN 881/00.

Autor nie bierze odpowiedzialności za skutki zastosowania w praktyce informacji wynikających z powyższego artykułu. Autor wskazuje, iż zasadnym jest skonsultowanie się z prawnikiem – adwokatem bądź radcą prawnym przed podjęciem jakichkolwiek działań prawnych. Powyższy artykuł stanowi jedynie zarys bardzo szerokiej i złożonej kwestii prawnej. Prawa autorskie zastrzeżone.