Niegodność dziedziczenia.

Instytucja prawna niegodności dziedziczenia, jak wskazuje sama jej nazwa, swoje korzenie zaszczepione ma w szeroko rozumianym poczuciu sprawiedliwości. W pewnych bowiem sytuacjach dziedziczenie przez określoną osobę, już po otwarciu spadku, może być postrzegane jako niezgodne czy też kłócące się z ogólnie przyjętymi normami etycznymi… W niniejszym wpisie – kilka słów o regulacji niegodności dziedziczenia oraz praktycznym stosowaniu tej instytucji prawa. Zapraszam do lektury!

Regulacja.

Niegodność dziedziczenia uregulowana została w przepisach artykułów 928 – 930 Kodeksu Cywilnego (ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku, Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93, aktualny tekst to znalezienia tutaj: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19640160093).

Istota.

Niegodność dziedziczenia, jak zostało to już wskazane na wstępie, opiera się na założeniu, że w określonych okolicznościach dziedziczenie przez konkretną osobę kłócić może się z ogólnie pojmowanymi normami etycznymi/poczuciem uczciwości i sprawiedliwości.

Osoba uznana za niegodną dziedziczenia zostaje wyłączona od dziedziczenia tak jakby nie dożyła otwarcia spadku.

Niegodność dziedziczenia odnosi się nie tylko do spadkobierców (ustawowych i testamentowych) lecz również zapisobierców (także osoby uprawnionej z tytułu zapisu windykacyjnego), wreszcie – do osoby uprawnionej z tytułu zachowku. Niegodność dziedziczenia nigdy nie następuje z mocy samego prawa czy też nawet woli spadkodawcy, wymagane jest w tym względzie orzeczenie sądu. Osoba zostaje wyłączona od dziedziczenia z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia sądu o uznaniu za niegodnego, orzeczenie ma charakter konstytutywny i wywiera skutek wsteczny. Skutki orzeczenia dotyczą jednakże tylko samego niegodnego, nie rozciągają się na jego zstępnych.

Kto może wystąpić z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego?

Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Sąd rozpoznaje żądanie w trybie procesowym, powództwo o uznanie za niegodnego dziedziczenia może być wytoczone także jako powództwo wzajemne np. w procesie o zapłatę tytułem należnego zachowku. Z odpowiednim żądaniem możemy wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedzieliśmy się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy). Na przeszkodzie wytoczenia powództwa o uznanie za niegodnego dziedziczenia nie stoi zakończona sprawa o stwierdzenie nabycia spadku.

Przyczyny uznania za niegodnego dziedziczenia.

Kodeks Cywilny wprost wskazuje przyczyny, dla których osoba może być uznana za niegodną dziedziczenia. Przyczynami tymi są:

– dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

– nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo przeszkodzenie spadkodawcy w taki sam sposób w dokonaniu jednej z tych czynności;

– umyślne ukrycie lub zniszczenie testament spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie jego testamentu albo świadomie skorzystanie z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Katalog przyczyn, ze względu na skutki, jakie niesie ze sobą uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, jest katalogiem zamkniętym. W praktyce oznacza to, iż żadna, nawet najbardziej uzasadniona przyczyna, nie może skutkować uznaniem spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, o ile nie zawiera się ona w katalogu przyczyn przytoczonym wyżej.

Z orzecznictwa sądowego:

*w zakresie przesłanki dopuszczenia się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy:

Katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się).

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2014 roku, sygn. akt: V CSK 109/13.

*w zakresie przesłanki nakłonienia spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo przeszkodzenia spadkodawcy w taki sam sposób w dokonaniu jednej z tych czynności:

Fakt sporządzenia testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, w żadnym razie nie może być utożsamiany z podstępnym nakłonieniem spadkodawcy za pomocą groźby do sporządzenia/odwołania testamentu. Fakty te mogą współistnieć, ale wadliwość oświadczenia woli wynikająca z braku zdolności testowania, sama z siebie nie dowodzi podstępu, czy groźby.

Wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 9 października 2014 roku, sygn. akt: I C 1002/12.

*w zakresie przesłanki umyślnego ukrycia lub zniszczenia testamentu spadkodawcy, podrobienia lub przerobienia jego testamentu albo świadomego skorzystania z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego:

Artykuł 928 § 1 pkt 3 k.c. wymienia jedną z trzech samodzielnych podstaw uznania niegodności spadkobiercy, tj. umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie testamentu albo świadome skorzystanie z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Wyrok Sądu Okręgowego w Łomży z dnia 19 września 2013 roku, sygn. akt: I Ca 229/13.

Przyczyna uznania za niegodnego musi obciążać danego, konkretnego spadkobiercę (dla przypomnienia, pod tym terminem rozumiemy również: zapisobiercę, osobę uprawnioną do zachowku). Działania osób trzecich będą miały tutaj znaczenie tylko, gdy zostały zlecone/zainspirowane przez spadkobiercę.

Przebaczenie.

Wola i wiedza spadkodawcy nie mają większego znaczenia dla uznania osoby za niegodną dziedziczenia. W niektórych sytuacjach, jak przykładowo: umyślnego zniszczenia testamentu już po śmierci spadkodawcy, siłą rzeczy w ogóle nie mogą zaistnieć. Wyjątkiem jest jednak instytucja przebaczenia. Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych (np. był ubezwłasnowolniony całkowicie), przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenie jest aktem o charakterze uczuciowym, może dotyczyć jedynie zdarzeń mających miejsce przed aktem przebaczenia. Przebaczenie nie zawsze może mieć miejsce. W przypadku zdarzeń, które wystąpiły po otwarciu spadku, jak wspomniane wcześniej umyślne zniszczenie testamentu po śmierci testatora, przebaczenie, siłą rzeczy, nie będzie możliwe – wykluczone jest przebaczenie „na przyszłość”.

Niegodność dziedziczenia a wydziedziczenie.

Wydziedziczenie (pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku) dokonywane jest samą mocą woli spadkodawcy. Niegodność dziedziczenia zawsze wymaga orzeczenia sądowego.

Opracowano na podstawie: Niezbecka [w] A. Kidyba (red.), Kodeks Cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki. wyd. IV, LEX 2015; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2014 roku, sygn. akt: V CSK 109/13; Wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 9 października 2014 roku, sygn. akt: I C 1002/12; Wyrok Sądu Okręgowego w Łomży z dnia 19 września 2013 roku, sygn. akt: I Ca 229/13.

Stan prawny na dzień: 21 września 2016 roku.

Autor nie bierze odpowiedzialności za skutki zastosowania w praktyce informacji wynikających z powyższego artykułu. Autor wskazuje, iż zasadnym jest skonsultowanie się z prawnikiem – adwokatem bądź radcą prawnym przed podjęciem jakichkolwiek działań prawnych. Powyższy artykuł stanowi jedynie zarys bardzo szerokiej i złożonej kwestii prawnej. Prawa autorskie zastrzeżone.